Síðustu dagar Sókratesar

Þýðing: Þorsteinn Gylfason og Sigurður Nordal, sem einnig ritar inngang.

Síðustu dagar Sókratesar hefur að geyma þrjú af áhrifamestu ritum Platons, Málsvörn Sókratesar, Kríton og Faídon, sem jafnframt eru helsta heimildin um dauða Sókratesar og málaferlin á hendur honum, en ekki síður persónu heimspekingsins, sem hafði slík áhrif á nemendur sína og vini að þau hafa beint eða óbeint mótað nær alla vestræna heimspeki til þessa dags.

Sókrates var dæmdur til dauða, sjötugur að aldri, árið 399 fyrir Krist. Honum var gefið að sök að spilla æskulýðnum og trúa ekki á guðina. Þótt hann ætti þess ótvíræðan kost að flýja í útlegð eða hugsanlega að hljóta mildari dóm, kaus hann að hlýða lögum borgarinnar, jafnvel þótt hann væri dæmdur saklaus, og gangast undir refsingu sína hversu svo sem vinir hans reyndu að fá hann ofan af því. Þau þrjú verk sem birtast hér hafa að geyma frásagnir Platons af þessum atburðum, í formi skýringa Sókratesar á breytni sinni, og eru taldar gefa nokkuð rétta mynd af þeim. Málsvörnin er ræða Sókratesar fyrir dómi, þar sem hann ver sig gegn ákærunum á hendur sér. Platon var sjálfur viðstaddur réttarhöldin og er þetta eina verk hans sem ekki er í samræðuformi það næsta sem við komumst því að lesa orð Sókratesar sjálfs, sem engin rit lét eftir sig. Hér greinir hann meðal annars frá því hvernig hann, sem véfréttin í Delfí hafði lýst vitrastan allra manna, ávann sér illt orðspor með því að spyrja þá út úr sem hann taldi sér vitrari og komast að raun um að hvorugur vissi neitt en sjálfur væri hann þó vitrari sem því næmi að hann gerði sér grein fyrir eigin fávisku.

Í Krítoni rökræðir Sókrates í fangelsinu við vin sinn sem mjög er í mun að bjarga honum. Þar heldur hann því fram að ekki skuli óhlýðnast ranglátum lögum, því slíkt sé að gjalda rangt með röngu og muni til lengdar kollvarpa lögum og ríki sem hann hefur skuldbundist til hlýðni við. Faídon gerist á dánardægri Sókratesar þar sem hann ræðir við vini sína í hinsta sinn. Þar koma fram margar helstu kenningarnar úr verkum Platóns, um sálina sem sjálfstæðan veruleika og ódauðleika hennar, um frummyndirnar og um að dyggð sé þekking. Sókrates harmar ekki dauða sinn heldur fagnar því að sálin losni úr viðjum líkamans og tekur örlögum sínum af stillingu.